Wspomnienia Stefana Żeromskiego

Pisarz Stefan Żeromski w odczycie Literatura a życie polskie z 1915 r. przypomina o rozkwicie inicjatyw społecznych, jaki nastąpił w czasie Rewolucji 1905 roku. Mówi o tworzącym się wówczas Towarzystwie Kooperatystów i jego organie prasowym, Społem - Żeromski był zresztą pomysłodawcą nazwy tego pisma:

Podczas rozgwarów roku 1905 byłem obecny w małym pokoju na ulicy Chmielnej w Warszawie, gdzie czterej panowie*, mniej wykwintnie ubrani, zakładali redakcję Społem! z zamiarem szerzenia w kraju ruchu kooperacyjnego. Dzisiaj – ci sami jegomoście mają poza sobą ogromne społeczne zjawisko, kilkaset zorganizowanych kooperatyw spożywczych, sklepy i składnice centralne. Mają nade wszystko zastępy fanatycznych zwolenników wśród ludu, robotników, drobnomieszczaństwa i uświadomionej inteligencji, to znaczy – nową zorganizowaną siłę narodową. 

W tym samym czasie kilku innych panów zakładało Bibliotekę Publiczną w Warszawie*. Razem wzięci pod względem materialnej zamożności ci szanowni panowie nie byliby w stanie złożyć się, zapewne, na kupno jednej półeczki tanich wydawnictw, a oto dzisiaj dzięki ich inicjatywie stoi gmach ogromny, zawierający w sobie europejskiej miary instytucję. Dźwignięta ona została nie tylko ofiarnością zapisodawców, ale również ogromem ofiarnej, bezinteresownej pracy, przede wszystkim kobiecej. 

W oczach naszych powstają z niczego, z tworzącego zapału i bezimiennego trudu szeroko zakreślone towarzystwa naukowe, chlubę całemu narodowi przynoszące szpitale, muzea i szkoły. Nie będę mnożył tych przykładów, gdyż musiałbym opisać dzieje lat ostatnich.

Przypisy:

• czterej panowie – mowa o Edwardzie Abramowskim, Romualdzie Mielczarskim, Rafale Radziwiłłowiczu i Stanisławie Wojciechowskim.
• [...] zakładało Bibliotekę Publiczną w Warszawie - mowa o Towarzystwie Biblioteki Publicznej, którego Żeromski był współzałożycielem w 1906 roku.

Źródło: Stefan Żeromski, Dzieła, tom: Sen o szpadzie. Pomyłki. Warszawa, 1957. s. 57-58.

Patrz także:

• Róża na grobach powstańców i bojowników rewolucji.
• "Róża" Żeromskiego a Traugutt i Montwiłł-Mirecki.

Źródło: Cyfrowa Biblioteka Narodowa Polona.