Dylemat idealistycznej elity

Tekst Gustawa Herlinga-Grudzińskiego Bój napowietrzny powstał jako komentarz do deklaracji twórców zrzeszonych w Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie, ogłoszonej w dniu 14 czerwca 1947. Członkowie Związku zdecydowali w niej o niepublikowaniu w Polsce, opanowanej przez Sowiety własnych utworów dawnych i nowych. W Boju napowietrznym, Herling-Grudziński pisze nie tylko o etyce pisarskiej, ale mówi też o genezie polskiej inteligencji. Oto szczególnie ciekawy fragment, w którym autor nawiązuje do wydarzeń Rewolucji 1905 roku:

"[...] Jeżeli przyjąć encyklopedyczne określenie, że inteligencja jest tą częścią narodu, która ma aspiracje do bezinteresownego myślenia, to trzeba przyznać, że pierwsze zastępy emigracyjnej inteligencji polskiej posiadły istotnie przywilej bezinteresownego myślenia o Polsce. Dzięki temu właśnie outsiderzy macierzystej warstwy społecznej [narodu szlacheckiego] przemienili się w wizjonerskich przywódców dziewiczych klas społecznych, które wchodziły dopiero na arenę dziejów.

Badacze stosunków społecznych w Europie XIX w. twierdzą, że załamanie się tej idealistycznej postawy romantycznej nastąpiło w okresie Wiosny Ludów, a więc w latach 1848-1849. Badacze analogicznych zagadnień w Polsce wywodzą, że u nas zjawisko to przypada na rok 1905. Obie te hipotezy cechuje wspólne przeświadczenie, że wypadki historyczne postawiły idealistyczną elitę inteligencką wobec dylematu: albo dołączyć do wyzwoleńczego ruchu proletariatu we wszystkich jego przejawach – narodowych, społecznych i ekonomicznych, albo stać się porzuconymi i zawiedzionymi kochankami klas społecznych, które w ogniu walki pozbyły się na szczęście ciężaru swego dziewictwa. [Arthur] Koestler w interesującym szkicu o inteligencji (The Yogi and the Commissar) określa ten dylemat jako konieczność dźwignięcia przez inteligencję the burden and the privilege of responsibility, co w przekładzie na język polski należałoby raczej oddać jako obowiązek i przywilej uczestnictwa."

Objaśnienia:

* Gustaw Herling-Grudziński (1919-2000) – polski pisarz, dziennikarz i krytyk literacki, socjalista; w trakcie II wojny światowej należał do Polskiej Ludowej Akcji Niepodległościowej, w 1940 r. aresztowany przez NKWD znalazł się w łagrze, wspomnienia z obozu zawarł z książce „Inny świat”; następnie brał udział w walkach o Monte Cassino. Po wojnie należał do emigracyjnej Polskiej Partii Socjalistycznej; współpracował z paryską „Kulturą”, z Komitetem Obrony Robotników i Polskim Porozumieniem Niepodległościowym.

* Arthur Koestler (1905-1983) – angielski pisarz pochodzenia węgierskiego, w latach 1931-1938 komunista, w 1937 r. w trakcie hiszpańskiej wojny domowej uwięziony przez faszystów gen. Franco; rozliczenie ze stalinizmem zawarł w powieści „Ciemność w południe”, która stała się jego najgłośniejszą książką; w 1983 r., dotknięty chorobą Parkinsona i białaczką, wraz z żoną popełnił samobójstwo.

Źródło: Gustaw Herling-Grudziński, Dzieła zebrane, tom 2. Recenzje, szkice, rozprawy literackie 1947-1956, Str. 16.

Źródło: internet.