"Cmentarz przemocą grzebanej wolności"

W artykule Stanisława Rachalewskiego pt. Campo Santo Łodzi. Wczoraj a dziś łódzkich cmentarzy chrześcijańskich, z Dziennika Zarządu Miejskiego w Łodzi, znajdujemy informację o cmentarzu, który rozpościerał się tajemniczo na terenach swegoczesnego lasu miejskiego przy szosie Konstantynowskiej - m.in. tam, gdzie stoi obecnie Pomnik Czynu Rewolucyjnego:

"Uporządkowaniem terenu cmentarza zajęły się władze miejskie m. Łodzi roku 1920 […] przeprowadziły dnia 27 maja 1920 roku ekshumację zwłok skazańców. Akt odbył się w obecności przedstawicieli miasta, wojska, prokuratury, policji, reprezentantów związków i zrzeszeń robotniczych, oraz mieszkańców Łodzi. Wydobyto z ziemi kości 57 ofiar. Złożono je do trumien i przeniesiono do grobowca w pobliżu szosy Konstantynowskiej. Obrzędu religijnego dokonał ksiądz prałat Wincenty Tymieniecki. Przemawiali: adwokat Piotr Kon, obrońca skazańców oraz ówczesny prezydent miasta - Aleksy Rżewski.

W roku 1922 odbyła się tu uroczystość sypania kopca na grobach straconych bojowców. Według danych urzędowych na terenie Polesia Konstantynowskiego pochowano ogółem 115 straconych więźniów politycznych, a rząd carski dla zohydzenia miejsca tego, podobnie jak na stokach Cytadeli, chował na nim jednocześnie pospolitych przestępców.

Nazwiska robotników, którzy sypali kopiec straconych, umieszczono w złotej księdze pamiątkowej. Jeden egzemplarz tej księgi został wmurowany w kopiec ku wiecznej pamiątce. Na kopcu tym dzisiaj wznosi się strzelistą kolumną, zakończoną krzyżem. Na cokole umieszczona została tablica z rzeźbionym napisem. Pomnik ten odsłonięty został w dniu 1 maja 1923 roku staraniem ówczesnego Zarządu Miejskiego, w ten sposób oddającego hołd wszystkim, którzy zginęli w imię najszczytniej szych zasad idealizmu."

Lista uczestników Rewolucji 1905 roku, rozstrzelanych wyrokiem sądu wojennego w Łodzi:

ROK 1906:
 
Antoni Kmiecik, Józef Marczewski, Jan Wiechno, Wojciech Pękal, Paweł Goliński, Jan Kosiorek, Bolesław Kaliszewski, Bencjon Jakubowicz, Franciszek Adamski, Stanisław Nojman, Ignacy Janiak, Roman Gruszczyński.

ROK 1907:

Stanisław Komorowski, Stanisław Potasiński, Władysław Danielski, Piotr Puchała, Józef Bloch, Teodor Kaszuba, Rajnhold, Hocht, Bruno Kunick, Emil Obst, Albina Miller.

ROK 1908:

Kacper Pilarek, Władysław Kucharski, Wojciech Bartosiak, Stanisław Bartosiak, Frenkiel Zurek, Jan Mróz, Władysław Józef Kozłowski, Marcin Borecki, Władysław Molik, Marcin Szadkowski, Franciszek Borczyński, Antoni Saternus, Maciej Pęcherz, Piotr Straszak, Andrzej Paluszkiewicz, Józef Nowak, Władysław Walczak, Romuald Walczak, Władysław Kasprzak, Jan Ciechanowski, Dawid Olszer, Aleksander Włoszczański, Feliks Nyga, Stanisław Olesienkiewicz, Bolesław Strzała, Walenty Nowicki, Szymon Gralak, Karol Banaszkiewicz, Jan Boncler, Franciszek Poczekaj, Władysław Głuszkowski, Lucjan Zając, vel Zajączkowski, Stanisław Gajewski, Leon Kilański, Bolesław Wasiak, Stanisław Pacuszka, Antoni Pacuszka, Marcin Wichorski, Wacław Olczak, Karol Kiełpiński, Maksymilian Felisiak, Andrzej Flak, Edward Witkowski, Franciszek Wojciechowski, Antoni Świerczyński, Franciszek Palczewski, Bolesław Wieczorek, Jan Radwański, Jan Perdek, Konstanty Rybicki, Johan Prędke, Franciszek Wieczorek, Wojciech Włoszczyk, Jan Gosek, Bolesław Grzanka vel Grzancka, Władysław Łuczak, Bertold Koler, Władysław Zgierski, Oskar Moch, Antoni Kubiak, Józef Mucha, Józef Peka, Feliks Leśniewski, Michał Bąk, Józef Pieszalski, Stanisław Stasiak, Wawrzyniec Łąbczyński, Jan Włodarczyk, Józef Fornalski, Stanisław Szymczak, Ignacy Topolski, Bronisław Głydziak, Stefan Zychowski, Maciej Pakowski, Dominik Bukowski, Franciszek Stępień, Jan Stępień, Jan Wasilewski, Jan Pyrek, Lucjan Radziszewski, Ryszard Henkel, Franciszek Stępień, Adam Sobczyński, Antoni Dolewka, Jan Osiński.

ROK 1909:

Antoni Pyda, Marcin Pokojewczyk vel Pokojewski, Edward Frank, Wojciech Mikołajczyk, Robert Botke, Stanisław Tomaszewski, Feliks Wolski, Józef Szymański, Stefan Kubera, Władysław Królikowski, Robert Szteinke, W. Chanz, Roman Filipczak, T. Pawłowski, Władysław Barański, Andrzej Hajduk, Władysław Mintus, Franciszek Sokołowski.

Wykaz nazwisk sporządził Eugeniusz Ajnenkiel, działacz PPS i POW, historyk ruchu robotniczego, syn uczestnika Rewolucji 1905 roku.

Źródło: Dziennik Zarządu Miejskiego w Łodzi, nr 8, 15 sierpnia 1938 r.: artykuł Stanisława Rachalewskiego pt. Campo Santo Łodzi. Wczoraj a dziś łódzkich cmentarzy chrześcijańskich, cz. II.

Zdjęcie pomnika z artykułu Campo Santo Łodzi. Wczoraj a dziś łódzkich cmentarzy chrześcijańskich.

Rysunek pomnika z książki Aleksego Rżewskiego pt. Przemówienia na grobach straconych przez rząd carski rewolucjonistów polskich w Łodzi.